John L. Allen Jr., ngày 4 tháng 2 năm 2024, có bài nhận định về hai động thái gần đây của Bộ Giáo Lý Đức Tin và của Đức Phanxicô. Ông viết:

Những người hâm mộ bộ phim truyền hình nổi tiếng của Anh “Downton Abbey” chắc nhớ rằng trong phần cuối của loạt phim, có lúc Gladys Denker, người hầu gái của phu nhân Violet Crawley, âm mưu phá hoại đối thủ chính của cô, quản gia Spratt, bằng cách tiết lộ rằng anh ta làm thêm công việc phụ trách chuyên mục tư vấn cho một tạp chí dành cho phụ nữ với hy vọng rằng anh ta sẽ bị sa thải. Thay vào đó, phu nhân tuyên bố bà rất thích thú và việc làm của Spratt vẫn được bảo đảm.

Sau đó, Spratt nói với Denker rằng cô đã phạm sai lầm nghiêm trọng liên quan đến người chủ của họ khi vội vàng loại bỏ anh ta. Khi Denker hỏi đó là gì, câu trả lời rất ngắn gọn.

Spratt nói: “Bà ấy không bao giờ thích bị đoán trước”.

Bất cứ ai chú ý tới thập niên qua đều biết rằng bên trong Đức Giáo Hoàng Phanxicô cũng có một chút gì đó của vị phu nhân này, người dường như cũng phản đối ý niệm cho rằng ai đó đã có thể phát hiện ra ngài. Ngay khi bạn mong đợi ngài đi ngả này, thì, thay vào đó ngài lại đi ngả khác, dường như có một niềm vui gần như đồi trụy trong việc làm lạc hướng kỳ vọng của người khác.

Hôm qua đã mang đến một vài khoảnh khắc thuộc loại này, dưới hình thức một thông tri mới của Bộ Giáo lý Đức tin về công thức được sử dụng trong việc cử hành các bí tích, và một lá thư cá nhân của Đức Thánh Cha Phanxicô gửi cho người Do Thái ở Israel.

Bắt đầu với thông tri về các bí tích, có tiêu đề tiếng Latinh Gestis Verbisque, hay “hành động và lời nói”, về mặt kỹ thuật, đây không phải là một tài liệu của Đức Giáo Hoàng mà đúng hơn là kết quả của các cuộc thảo luận trong phiên họp toàn thể gần đây của Bộ Giáo Lý Đức Tin. Tuy nhiên, vào ngày 31 tháng 1, nó đã được Đức Giáo Hoàng Phanxicô chấp thuận, người đã ra lệnh công bố nó, vì vậy nó mang theo sự chúc phúc trực tiếp của ngài, và người ta tưởng tượng rằng Đức Hồng Y Víctor Manuel Fernández người Á Căn Đình sẽ không công bố nó nếu đó không phải là điều Đức Giáo Hoàng mong muốn.

Đây là điều đáng ngạc nhiên: Đối với một vị giáo hoàng đã dành phần lớn thời gian trị vì của mình để chỉ trích chủ nghĩa luật pháp phức tạp và chủ nghĩa nghiêm ngặt, Gestis Verbisque có một lập trường mang tính pháp lý đáng chú ý đối với công thức bí tích, nhấn mạnh rằng nếu chúng không được tuân theo từng chữ thì việc ban các bí tích không hợp lệ và phải được lặp lại.

Trong căn bản, thông tri mới xác nhận quan điểm của Bộ Giáo lý Đức tin vào tháng 8 năm 2020, khi Bộ này ra lệnh rằng phép rửa tội sử dụng công thức “Chúng tôi rửa tội cho bạn” thay vì “Tôi rửa tội cho bạn” là không hợp lệ, trên cơ sở thần học cho rằng thừa tác viên của bí tích không phải là “chúng tôi” của cộng đồng mà là “tôi” của Chúa Kitô hành động thông qua linh mục.

Các trường hợp điển hình về phương diện này đã xuất hiện ở Mỹ, ở Detroit vào năm 2020 và ở Phoenix vào năm 2022.

Tại Detroit, Cha Matthew Hood đã ra công khai sau khi tài liệu Vatican năm 2020 xuất hiện để thông báo rằng phó tế cử hành lễ rửa tội năm 1990 của ngài, vốn được ghi lại trên video, đã sử dụng công thức “Chúng tôi rửa tội”, do đó khiến bí tích trở nên vô hiệu, cùng với việc phong chức linh mục của Hood vào năm 2017 và mọi bí tích ngài đã thực hiện trong những năm kể từ đó. Hood đã được Đức Tổng Giám Mục Allen Vigneron truyền chức lại, và những người đã nhận các bí tích từ ngài trước đây đều được mời lặp lại các bí tích đó.

Tại Phoenix, người ta biết rằng một linh mục địa phương tên là Cha Andrés Arango đã sử dụng công thức “Chúng tôi rửa tội” trong 26 năm, khiến hàng nghìn lễ rửa tội mà ngài đã thực hiện trong thời gian đó trở nên vô hiệu. Ngài đã bị cách chức và giáo phận đã dành một phần đặc biệt trên trang web của mình giúp mọi người sắp xếp để được rửa tội lại.

Khi những câu chuyện đó vỡ lở, nhiều nhà phê bình lập luận rằng Giáo Hội quá khắc nghiệt và mang tính nghi lễ, rằng điều nhân ái hơn nên làm là nói rằng mặc dù các lễ rửa tội được đề cập là bất hợp pháp, nghĩa là được tiến hành mà không đúng phép và do đó phải chịu sự chế tài đối với thừa tác viên, tuy nhiên chúng vẫn thành sự, vì những người chịu phép rửa có ý định chân thành trong việc lãnh nhận bí tích.

Có thể cho rằng, việc tạo ra sự khác biệt như vậy là một động thái rất Phanxicô. Điều đáng chú ý là Gestis Verbisque xuất hiện ngay sau khi Fiducia Supplicans tạo ra một cơn bão lửa chính bằng cách lật ngược phán quyết trước đó của Bộ Giáo lý Đức tin vào năm 2021, vốn cho rằng Giáo hội không thể ban phước cho các cặp đồng tính.

Trong bối cảnh đó, đáng lẽ hoàn toàn hợp lý nếu mong đợi Bộ, với sự khuyến khích của Đức Giáo Hoàng, đưa ra kết luận tương tự về các bí tích, nghĩa là lật ngược phán quyết trước đó. Thay vào đó, họ đi theo hướng khác, củng cố quan điểm bảo thủ.

Cuối ngày thứ Bảy, Vatican cũng công bố một bức thư mà Đức Giáo Hoàng đã gửi một ngày trước đó cho người Do Thái ở Israel, gửi cho Karma Ben Johanan, một giáo sư 41 tuổi dạy về Kitô giáo và các mối quan hệ Do Thái-Kitô giáo tại Đại học Do Thái ở Giêrusalem, đồng thời cũng tham gia giảng dạy và nghiên cứu tại Đại Học Gregoriana do Dòng Tên tài trợ ở Rome.

Yếu tố không thể đoán trước ở đây là Đức Phanxicô là một vị giáo hoàng thường không muốn thừa nhận, chứ đừng nói đến việc xoa dịu những người chỉ trích mình. Nhân tiện, đây cũng là một điểm liên hệ khác với Lady Violet, người đã từng phát biểu phương châm nổi tiếng của mình là “không bao giờ phàn nàn, không bao giờ giải thích”.

Tuy nhiên, trong trường hợp này, Đức Giáo Hoàng Phanxicô đã cố gắng tiếp cận những người gièm pha, cố gắng xoa dịu những căng thẳng đã phát triển trong mối quan hệ Do Thái-Kitô giáo do phản ứng của ngài đối với cuộc chiến đang diễn ra giữa Israel và Hamas ở Gaza.

Đức Giáo Hoàng viết: “Cuộc chiến này cũng đã tạo ra những thái độ chia rẽ trong dư luận hoàn cầu và các lập trường gây chia rẽ, đôi khi diễn ra dưới hình thức bài Do Thái và chống Do Thái giáo”.

“Con đường mà Giáo hội đã đi cùng với các bạn, những dân tộc cổ xưa của giao ước, bác bỏ mọi hình thức chống Do Thái giáo và chủ nghĩa bài Do Thái, lên án một cách dứt khoát những biểu hiện thù hận đối với người Do Thái và Do Thái giáo là một tội chống lại Thiên Chúa”, Đức Phanxicô nói.

Ngài viết: “Cùng với các bạn, chúng tôi, những người Công Giáo, rất quan ngại về sự gia tăng khủng khiếp các cuộc tấn công chống lại người Do Thái trên khắp thế giới. Chúng tôi từng hy vọng rằng ‘không bao giờ nữa’ sẽ là điệp khúc được các thế hệ mới lắng nghe, nhưng giờ đây chúng tôi thấy rằng con đường phía trước đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ hơn bao giờ hết để xóa bỏ những hiện tượng này.”

Những dòng đó được đưa ra sau khi nhiều nhà lãnh đạo Do Thái phản đối điều mà họ coi là sự đánh đồng đáng lo ngại về mặt đạo đức của Giáo hoàng liên quan đến cuộc chiến ở Gaza, than thở về bạo lực ở tất cả các bên mà không xác định rõ ràng Hamas là kẻ xâm lược và Israel tham gia vào hoạt động tự vệ hợp pháp. Nhiều nhà lãnh đạo Do Thái đã trở nên đặc biệt tức giận vào tháng 11 sau khi một phái đoàn Palestine báo cáo rằng Đức Phanxicô đã dùng từ “diệt chủng” để mô tả cuộc tấn công của Israel, một tuyên bố mà một phát ngôn viên của Vatican đã cố gắng bác bỏ nhưng không thành công.

Trong bối cảnh đó, bức thư mới rõ ràng dường như là một nỗ lực của Đức Giáo Hoàng Phanxicô nhằm hàn gắn những rào cản.

Liệu những người bảo thủ thần học Công Giáo có được yên tâm trước sắc lệnh mới về các bí tích hay không, hay liệu những người Do Thái thất vọng về Vatican sẽ được an ủi bởi bức thư mới hay không, vẫn còn phải xem. Tuy nhiên, điều chắc chắn là cả hai diễn biến này đều cho chúng ta thấy rằng giáo hoàng vẫn có khả năng gây bất ngờ.