Theo Michael Novak (*) (https://www.crisismagazine.com/2016/leon-bloys-role-in-the-catholicism-of-jacques-and-raissa-maritain), thế giới trong đó Raïssa Oumançoff và Jacques Maritain bắt đầu đời sống đại học của họ là một hoang địa tâm linh. Trong một kết ước khiếp đảm, họ cùng nhau thề hứa tự cho mình một năm nữa để tìm được một ý nghĩa nào đó cho cuộc sống. Nếu điều này thất bại, họ hứa sẽ cùng nhau tự sát...



Khoa học đối với họ xem ra đầy quyền lực nhưng trống rỗng ý nghĩa. Nó cổ vũ thái độ hoài nghi trí thức và duy tương đối luân lý. Tôn giáo cũng không có gì tốt hơn đối với họ. Giai cấp trưởng giả (bourgeaisie) Pháp đã biến tôn giáo thành một loại kế toán. Biết bao việc đền tội và biết bao lời cầu nguyện chỉ đem lại những lợi ích nhỏ mọn về phía cộng. Phải mãi tránh né cả một danh sách tội lỗi mới giữ cho bảng tổng kết chi thu cân bằng. Như lời Flannery O’ Connor, trong The Habit of Being, “một thứ công ty bảo hiểm của người khốn cùng” [1].

Jacques và Raïssa đã bị đẩy lui bởi thứ tôn giáo như vậy. Nhưng than ôi, nhiều tín hữu rất tự hào về điều được coi là nhân đức của họ. Các nghệ sĩ Pháp — Bloy, Mauriac, Marcel, Bernanos, Péguy — đã rất vui khi vạch trần chủ nghĩa pharisiêu như vậy và chế nhạo nó.

Ngày càng nhiều bạn bè của gia đình Maritain báo cáo rằng họ thấy Bloy là một trong những người kỳ lạ nhất nhưng hấp dẫn nhất ở Pháp, và liên tục thúc giục hai người gặp ông ta. Cuối cùng, vào năm 1905, họ đã làm điều đó [2]. Họ ngay lập tức bị cuốn hút bởi phương thức sống đạm bạc của Bloy và ngọn lửa tinh thần bên trong ông ta. Cuộc gặp gỡ này với Bloy xảy ra không lâu sau khi Henri Bergson đưa ra một loạt bài giảng vạch rõ con đường thoát khỏi chủ nghĩa duy vật. Bergson nhấn mạnh vai trò của tinh thần con người trong mọi tìm tòi, khoa học và con đường đạo đức của con người. Giờ đây, Léon Bloy (sinh năm 1846 - mất năm 1917) đã xuất hiện trước vợ chồng Maritain trẻ tuổi như hiện thân của một trong những tinh thần con người mãnh liệt nhất mà họ từng gặp. Ông bị ám ảnh bởi một cơn khát Vô Hạn có thể rờ mó được. Gặp Bloy là một cú sốc ngỡ ngàng đối với vợ chồng Maritain. Trong một thế giới chạy theo chủ nghĩa duy vật, Bloy là kinh nghiệm của một tinh thần mãnh liệt và thuần khiết đã phá vỡ mọi phạm trù trước đó. Vợ chồng Maritain không bao giờ có thể xóa khỏi tâm trí họ cuộc gặp gỡ đầu tiên với tinh thần thuần khiết này.

Một điều khác cần nói về Bloy: ngôn ngữ của ông có tính khinh miệt và thô bạo đối với chủ nghĩa duy vật bình thường, an toàn, nhàm chán của nền văn hóa Pháp đương thịnh. Ông đặc biệt ghê tởm tôn giáo tư sản, với những tính toán vụn vặt về công phúc và công họa của nó. Trong cơn giận dữ nổ tung như sấm chớp của mình, Bloy phân biệt sắc cạnh giữa sự tự mãn thiển cận của tôn giáo sai lầm và việc theo đuổi Thể tuyệt đối một cách say mê của tôn giáo chân chính. Cuốn tiểu thuyết mạnh mẽ Người Đàn bà Nghèo của ông mở đầu bằng những chữ, “Nơi này hôi mùi Thiên Chúa” [3] Ở một chỗ khác, ông mô tả bài giảng Chúa Nhật không hữu hiệu của một linh mục như là “không khí hâm hấp tỏa ra từ đít một con gà mái” [4]. Bloy ghét tư sản bằng một nhấn mạnh thái quá vì tư sản đã tầm thường hóa mầu nhiệm của Kitô giáo. Ngôn ngữ của ông thô bạo hết thuốc chữa, sự khinh miệt của ông đối với tôn giáo sai lầm không ai sánh bằng. Chính con người của ông dường như muốn đưa ra thông điệp này: Nếu bạn định nói về tôn giáo, bạn phải nói về điều thực sự có. Đừng làm mờ ngọn lửa thực sự của Đấng tuyệt đối bằng lớp bụi được tìm thấy trong rất nhiều nhà thờ Pháp...

Nếu việc Henri Bergson thừa nhận vai trò của chủ thể tinh thần đã mở đường cho sự tự tin của vợ chồng Maritain đối với chính tinh thần đang tìm hiểu của họ, thì sự phân biệt sắc cạnh của Léon Bloy giữa tôn giáo thật và tôn giáo giả, giữa các tính toán nhỏ mọn của đa phần Kitô giáo Pháp và sự đam mê tìm kiếm Đấng Vô hạn, đã khai thông một phản bác quan trọng từng ngăn cản Raïssa và Jacques xem xét đức tin Công Giáo.

Giống như nhiều người Pháp trẻ tuổi, vừa thoát khỏi chủ nghĩa duy vật như thể thoát khỏi một hang động tối tăm và đi vào cuộc tìm kiếm đầy tươi sáng điều chân, điều thiện, điều mỹ và Tình yêu vô bờ bến, vợ chồng Maritain chỉ thấy một con đường. Tiếp tục theo chủ nghĩa duy lý chắc chắn sẽ giữ riết họ trong thuyết duy tương đối và do đó, phải từ bỏ lý trí. Tại tâm điểm của vũ trụ, cần phải có một lực đẩy hướng tới cái thực chất nhất của mọi thực tại, nhờ đó tất cả những gì hiện hữu đều đã nảy sinh. Tóm lại, chỉ có Kitô giáo mới giải đáp được tất cả những khao khát của tinh thần con người. Đối với những người được Bloy đánh thức, được kèm cặp bởi các đòi hỏi khắt khao của toàn bộ vương quốc của Đấng Tuyệt đối, chỉ có Công Giáo mới là Kitô giáo đầy đủ và ngay thẳng; phiên bản mềm của phong trào Thệ Phản dường như là một loại “Kitô giáo nhẹ kí” [5].

Nhưng Raïssa và Jacques, giống như hàng trăm người khác đã có cùng một kinh nghiệm tương tự, không thể thấy trong Giáo Hội Công Giáo một ngôi nhà đáng tin cậy. Những tội lỗi lịch sử và bộ mặt tư sản ở thế kỷ 19 của nó khiến nó bị coi là “cái đống phân đó” [6]. Những kiểu nói rất thô lỗ của Léon Bloy thù ghét các hình thức Công Giáo sai lầm này đã thổi bay Raïssa và Jacques khỏi sự bế tắc này. Họ đã được giải thoát khỏi bị dẫn sai bởi thứ tôn giáo sai lầm và được mở đường đi vào Tôn Giáo Thực có tính đòi hỏi hơn nhiều.

Léon Bloy đã dạy vợ chồng Maritain rằng Thiên Chúa phải được ngỏ lời như Đấng Tuyệt đối, Đấng Tạo hóa và Người yêu thương toàn diện, Đấng đòi hỏi con cái mình mọi thứ. Mọi điều. Hãy nhìn tượng chịu nạn treo trên tường: đây là điều mà Thiên Chúa đòi hỏi chính Con của Người. Làm thế nào Người có thể đòi hỏi ít hơn nơi những người còn lại là chúng ta? Thật vậy, Thiên Chúa cảnh cáo chúng ta rằng mỗi người chúng ta sẽ phải vác lấy thập giá của mình, đi theo những viên đá trên đường lên đồi Canvê, và chết cho chính mình. Chúa nhân lành không ban cho các Kitô hữu những lời hứa hão huyền. Người nói với chúng ta sự thật thẳng thắn và đầy đòi hỏi: chúng ta sẽ đau khổ. Chúng ta có thể trở thành những người tử vì đạo. Mỗi người trong chúng ta đều được đòi hỏi mọi thứ. Vợ chồng Maritain đã chứng kiến cảnh Bloy phải chịu đựng cảnh nghèo khổ cay đắng như thế nào trong nhiều năm, thậm chí cả nỗi đau khi chứng kiến những đứa con của mình gần như không sống sót. Ông nói thế nào ông sống như vậy.

Léon Bloy đã phát sinh hai thiện ích lớn lao trong linh hồn vợ chồng Maritain. Thiện ích đầu tiên, chính ông đã hiện thân cho họ tinh thần rực lửa của con người, tràn đầy sức sống trong mọi hành vi đặt câu hỏi, tìm kiếm và bất chấp tương lai vô định. Bloy dạy họ cách sống bằng chính tinh thần của họ ra sao. Ông chỉ cho họ cách vượt qua bức tường phòng thủ của chủ nghĩa duy vật. Thứ hai, Bloy xóa sổ vụ tai tiếng lớn về sự tự mãn thiển cận của tầng lớp trung lưu mà họ đã trải nghiệm trong Giáo hội. Trong chính con người của mình, Bloy đã đưa họ tiếp xúc với một loại đức tin nội tâm Công Giáo hoàn toàn khác. Tinh thần của Bloy giờ đây bừng lửa, truyền cảm hứng và hướng dẫn vợ chồng Maritain. Đối với Bloy và cả họ đều không thể chỉ mong muốn được ngồi trên băng ghế nhà thờ. Bloy dạy họ phải cho đi mọi thứ, phải khao khát ngày càng cao hơn. Đây chính là những gì Jacques và Raïssa mong muốn và yêu cầu. Không có gì kém hơn làm họ hài lòng. Họ biến lời nói của Bloy thành lời nói của riêng họ và Jacques lặp lại điều này hơn một lần. Đó là câu cuối cùng của Người Đàn Bà Nghèo: “Chỉ có một nỗi khốn cùng… và đó là không trở nên thánh” [7].

Hãy xem xét đoạn văn sau đây của Erasmo Leiva-Merikakis từ bộ sưu tập xuất sắc của Deal Hudson và Matthew Mancini, Hiểu Maritain: Triết gia và Người bạn:

“Jacques, Raïssa, và em gái của bà, Vera Oumançoff, đã được rửa tội, với Léon Bloy là cha đỡ đầu chung của họ, chưa đầy một năm sau khi gặp ông ta. Rõ ràng là tốc độ hoán cải phải được gán cho sức mạnh trổi vượt của chứng tá sống động hơn là việc tranh luận. Trước khi họ khám phát ra Henri Bergson, Jacques và Raïssa chẳng là gì nếu không muốn nói là lý luận và duy lý, và con đường chứng minh hợp lý tuyệt đối này đã khiến họ tuyệt vọng. Nhưng điều mà Jacques và Raïssa không thể tìm thấy ngay cả trong lý thuyết trực giác của Bergon, họ đã tìm thấy trong đức tin Kitô giáo của Bloy, là Logos sống động, với tất cả những vang vọng mà từ ngữ này vốn mang cho một Origen thành Alexandria. Bloy làm trung gian cho họ chủ yếu không phải như một nguyên tắc triết học của trật tự tinh thần mà như một lời nói sống động liên tục được Người tình của Nhân loại đem vào trái tim con người [8].

Cũng thực sự có ích khi xem lại chương thứ hai của cuốn Untrammeled Approaches (Các Phương thức không bị Cản trở), “Để tỏ lòng kính trọng Cha Đỡ đầu thân yêu của chúng tôi, Léon Bloy” [9]. Ở đây, chính Maritain đã nói trong tám chữ việc Léon Bloy có ý nghĩa gì với ông và Raïssa: “Không có ông, chúng tôi đã không trở thành các Kitô hữu”[10].

Maritain mô tả Bloy như một loại nhà tiên tri gây kinh ngạc, thiên tài trực giác phi thường, trong một trạng thái nguyên thủy hoang dã, được Chúa Thánh Thần chiếm hữu. Ông tràn đầy các hồng phúc siêu nhiên có sức mạnh phi thường kết hợp với sự nhạy cảm của một nhà thơ thuần túy, trong đó các cách thức và công cụ của lý trí hầu như không đóng vai trò gì cả - “Tôi chỉ hiểu những gì tôi đồ đoán,” ông thích nói như vậy đến nỗi không ngạc nhiên gì khi, đôi lúc, thấy nơi ông, cùng với trực giác thấu hiểu kỳ lạ của một người nhìn xa trông rộng, giúp ông có thể đụng tới những điều khôn tả và tiết lộ những sự thật sâu sắc nhất, một sự ngây thơ to lớn cũng như những vấn đề có tầm quan trọng thứ yếu. Chúng ta cũng phải lưu ý, và chính ông đã làm như vậy, rằng ông đã trải qua những thôi thúc to lớn của một tình yêu bị ám ảnh bởi lòng khao khát Thiên Chúa vốn tràn bờ và vì vậy, do bản chất yêu thương trìu mến của ông, cuộc sống của ông tràn đầy những lầm lỗi, những hối hận, những xưng thú, và những tái phạm, khiến ông bị hành khổ bởi niềm âu lo xao xuyến tinh thần giữa cảnh túng quẫn vật chất [11].

Nhưng món nợ của Maritain không phải là món nợ duy nhất [12]. Leiva-Merikakis bổ sung cho hồi ức của Maritain về Bloy bằng cách thêm các tài liệu bổ sung của cả Maritain lẫn những người bạn của ông như Georges Bernanos. Đích thân Bernanos viết, “Tôi nợ ông mọi sự” [13].

Pierre Termier làm chứng thêm về Bloy:

“Cùng một lúc… ông là quan tòa phục vụ công lý thần linh, người công bố Đấng Tuyệt đối, người ăn mày cầu nguyện trên các bậc thềm nhà thờ; tuy nhiên ông là một nghệ sĩ, vì ông không thể tưởng tượng được rằng Thiên Chúa không phải là chính vẻ đẹp, và vì ông muốn đưa vào tác phẩm của mình một sự phản chiếu rực rỡ nhất bao nhiêu có thể về thị kiến vinh quang vốn có ở trong Người. Không có gì đẹp đủ cho tượng đài được ông xây dựng; không có gì đẹp đủ cho Sự thật và cho Tình yêu. Ông viết ở đâu đó, “Tôi muốn là nhà điêu khắc của Lời”: một nhà điêu khắc không bao giờ hài lòng, đời đời mơ ước những phiến đá hoa cương không thể khám phá ra và những chất đồng mà bí quyết đã bị đánh mất. Cả sự khắc nghiệt đáng sợ của cuộc sống ông, cũng như sự bất công liên tục của con người, cũng như sự im lặng quá kéo dài của Thiên Chúa vẫn không có khả năng kiềm chế được lòng hăng hái của ông” [14].

Và rồi là lời của Leiva-Merikakis:

“Thành thử, tôi cho rằng Jacques Maritain mắc nợ hình dạng số phận tôn giáo của mình nơi “hiện tượng Léon Bloy” cũng như ông mắc nợ hình dạng của số phận trí thức của mình nơi Thánh Thomas. Thật vậy, Jacques thấy tình yêu của Thánh Thomas đối với sự thật khách quan được dự ứng trong chính con người rất phi triết học là Bloy [15].

Đối với Bernanos, đối với Jacques và Raïssa Maritain, và đối với nhiều người khác, Bloy đã kéo lại bức màn của Kitô giáo tư sản. Bằng cuộc sống của mình, ông đã tiết lộ Lời cháy bỏng của Thiên Chúa. Theo lời của Leiva-Merikakis:

“Không ngoa khi nói rằng Bloy đứng hoàn toàn đơn độc như một bước ngoặt không thể tranh cãi trong nền văn học và lòng đạo đức Công Giáo hiện đại — như chất xúc tác có tính quyết định trong cuộc canh tân tôn giáo và văn hóa, vốn bác bỏ nhiều khuôn mẫu của Công Giáo tư sản thế kỷ 19 và phá vỡ nhiều hình thức và quy ước giáo luật từ lâu vốn giam giữ ngọn lửa của Lời Thiên Chúa” [16].

Ghi chú
(*) Trong một diễn văn với Hiệp Hội Maritain Hoa kỳ vào tháng 2 năm 2016.Michael Novak (1933-2017) thành lập tạp chí Crisis với Ralph McInerny in 1982.

[1] Trích trong Erasmo Leiva-Merikakis, “Léon Bloy và Jacques Maritain: Anh em ở Eremo,” trong Understanding Maritain: Philosopher and Friend (Hiểu Maritain: Triết gia và Bạn bè), hiệu đính bởi Deal W. Hudson và Matthew J. Mancini (Macon, GA: Nhà xuất bản Đại học Mercer, 1987), 73.

[2] Xem Ralph McInerny, “Matins (1881-1906),” trong The Very Rich Hours of Jacques Maritain (Những giờ phút rất phong phú của Jacques Maritain) (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 2003), có tại: http://maritain.nd.edu/jmc/ etext / RichHours2.html.

[3] Léon Bloy, người dịch I. J. Collins, The Woman Who Was Poor (Người đàn bà nghèo) (New York: Sheed & Ward, 1947), 3.

[4] Tác giả không thể tìm thấy đoạn văn này, tuy nhớ rất rõ đã đọc Bloy ở trường đại học.

[5] Chẳng hạn, không giống như “Tội nhân trong tay Thiên Chúa Giận Dữ” của Johnathan Edward. Ở đây có sự khác biệt giữa Thệ phản và Công Giáo trong suy nghĩ. Edwards hình dung tội lỗi và giận dữ; Bloy nhấn mạnh Đấng Vô hạn so với thể hữu hạn nhỏ nhoi.

[6] Leiva-Merikakis, “Léon Bloy và Jacques Maritain,” 118.

[7] Bloy, Người Đàn Bà Nghèo, 356.

[8] Leiva-Merikakis, “Léon Bloy và Jacques Maritain,” 82.

[9] Jacques Maritain, Untrammeled Approaches, The Collected Works of Jacques Maritain ( Các Phương pháp không bị cản trở, Sưu tập các công trình của Jacques Maritain), tập. 20, bản dịch của Bernard Doering (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 1997), 27-45.

[10] Đã dẫn, 27.

[11] Đã dẫn, 29.

[12] Raïssa cũng kể lại một câu chuyện cảm động về cuộc trao đổi của bà với Bloy trên giường bệnh của ông, được trích dẫn trong Untrammeled Approaches, 34:

Ông qua đời vào thứ Bảy, ngày 3 tháng 11 năm 1917, "khoảng buổi tối vào giờ đọc kinh Sai Thiên thần, không một tiếng kêu chết chóc và không đau đớn". “Vào ngày 31 tháng 10,” Raïssa viết trong Les Grandes Amitiés, “Khi tôi ở bên giường ông, ông đã thú nhận với tôi rằng ông rất đau khổ. ‘Bố đau khổ vì những đứa con đỡ đầu của bố’ tôi nói thế với mong muốn rất lớn là giúp ông một cách nào đó, nhưng ông bảo tôi: ‘Sự hèn hạ của bản chất bố đã được chuộc hết…’. Giọng ông rất khó nghe và tôi không nghe thấy những lời cuối cùng. ‘Bố ao ước có thể làm được điều gì đó cho con,” một lúc sau ông nói với vẻ dịu dàng. Và tôi trả lời, trái tim tôi vỡ òa vì xót thương: 'Bố đã làm mọi sự cho con rồi, kể từ ngày bố đưa con đến chỗ biết Thiên Chúa'. Tôi nói thêm, ‘con ước ao có thể mang hết các đau khổ của bố lên con’. ‘Con đừng nói thế’ ông nói với một sự hoạt bát nào đó, và rồi nhìn tôi nghiêm nghị, ‘con không biết con đang xin gì’.

Nếu bạn nói như trên với đứa con đỡ đầu của ông, đó là vì ông nhớ lại ngày khi, nhờ được thúc đẩy bởi đức tin sống động của ông vào mầu nhiệm Các Thánh Thông Công, ông đã xin được chịu “mọi đau khổ mà một người có thể chịu đựng được, để bạn bè ông, anh em ông và các linh hồn xa lạ với ông, đang sống trong tối tăm có thể nhận được sự giúp đỡ”, và đó cũng là vì ông nhớ đến cách thức khủng khiếp trong đó lời cầu nguyện của ông đã được khấng nghe”.

[13] Đã dẫn, 30.

[14] Đã dẫn, 27-28.

[15] Leiva-Merikakis, “Léon Bloy and Jacques Maritain,” 72.

[16] Đã dẫn, 75.